حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام بعد از توطئه های زیاد از طرف معاویه ، در نهایت در ۲۸ صفر سال ۵۰ هجری به دست همسرش جعده دختر اشعث بن قیس مسموم شدند و مظلومانه به شهادت رسیدند. دشمنی با امام حتی بعد از شهادت ایشان نیز ادامه داشت تا جایی که بنی امیه اجازه دفن بدن مطهر امام علیه السلام در کنار قبر پیامبر صلی الله علیه و آله را ندادند؛ در این موضوع عایشه دختر ابو بکر و مروان بن حکم نقش اصلی را داشتند. در نهایت جنازه مطهر آن امام در بقیع دفن شد.
زندگینامه امام حسن مجتبی (ع)
حسن بن علی بن ابی‌طالب اولین فرزند امام علی(ع) و فاطمه زهرا(س) و اولین نوه پیامبر اکرم(ص) است. نسب او به بنی‌هاشم و قریش می‌رسد.
نام، کنیه، القاب امام حسن مجتبی (ع)
واژه «حَسَن» به معنای نیکوست. این نام را پیامبر اکرم(ص) برای او برگزیده است. در روایاتی گفته شده این نامگذاری به دستور خداوند انجام شد.
کنیه او «ابومحمد» و «ابوالقاسم» است و برای او القابی همچون مجتبی (برگزیده) و سَیّد (سرور) و زَکیّ (پاکیزه) شمرده‌اند. القابی نیز مشترک میان حسنین است از جمله «سیّد شباب اهل الجنه» و «ریحانه نبیّ الله» و «سبط». در روایتی از پیامبر(ص) آمده است: «حسن یکی از اسباط است». واژه سبط را در روایات و برخی آیات قرآن به معنای امام و نَقیبی دانسته‌اند که از طرف خداوند برگزیده شده و از نسل پیامبران الهی می باشد.
امام حسن مجتبی(ع) دومین امام شیعیان بعد از شهادت پدر بزرگوارشان امام علی (ع) در ۲۱ رمضان سال ۴۰ق، به امامت رسید و به مدت ۱۰ سال این مقام را بر عهده داشت. بر اساس یکی از روایات مربوط به نصب حسن ابن علی در کتاب کافی (اثر شیخ کلینی)، امام علی(ع) پیش از شهادت و در حضور فرزندان خود و بزرگان شیعه، کتاب و سلاح (از ودایع امامت) را به فرزندش حسن داد و اعلام کرد که پیامبر به او فرمان داده که حسن را وصیّ خود قرار دهد.
بنابر روایتی دیگر، امیر مومنان علی ابن ابی طالب(ع) هنگام حرکت به سوی کوفه برخی از ودایع امامت را نزد ام سلمه امانت گذاشت و امام حسن پس از بازگشت از کوفه، آنها را از وی تحویل گرفت. شیخ مفید نیز در کتاب ارشاد بیان داشته حسن(ع) وصیّ پدرش در میان فرزندان و اصحاب وی بوده است. همچنین برای امامت حسن بن علی(ع)، به روایاتی از پیامبر(ص) همچون «اِبنای هذانِ امامان قاما او قَعَدا (این دو پسرم، امام هستند خواه قیام کنند یا نکنند) » و نیز حدیث دوازده خلیفه استدلال شده است. امام حسن(ع) در چند ماه اولیه دوران امامت، در کوفه ساکن و عهده‌دار منصب خلافت بود.
دوران کودکی و جوانی امام حسن مجتبی (ع)
به قول مشهور، تاریخ ولادت او ۱۵ رمضان سال سوم هجری است. امام حسن مجتبی (ع) در مدینه به دنیا آمد و رسول اکرم (ص) در گوش او اذان گفتند و در هفتمین روز ولادتش، گوسفندی را برای او عقیقه کردند.
دوره کودکی
امام حسن مجتبی (ع) کمتر از هشت سال از عمرش را در دوران رسول اکرم(ص) سپری کردند و از این جهت نام او در زمره آخرین طبقه صحابه بیان شده است. از محبت بسیار پیامبر(ص) به او و برادرش حسین(ع) در بیشتر منابع شیعه و اهل سنت گزارش هایی نقل شده است.
از مهم‌ترین حوادث این دوره، حضور امام حسن مجتبی (ع) به همراه پدر و مادر و برادرش در ماجرای مباهله پیامبر(ص) با مسیحیان نجران است. امام حسن مجتبی (ع) و برادرش، مصداق واژه «أَبْنَاءَنَا» در آیه مباهله بودند. به گفته سید جعفر مرتضی او در بیعت رضوان نیز حضور داشت و با پیامبر بیعت کرد. آیاتی از قرآن درباره او و دیگر اصحاب کساء نازل شده است. حتی عده ای گفته‌اند امام حسن مجتبی (ع) در هفت سالگی در محضر پیامبر(ص) بود و آنچه بر پیامبر وحی می‌شد را برای مادرش بازگو می‌کرد.
دوره جوانی
گزارش های دوره جوانی امام حسن(ع) محدود و کم است، از جمله در «الامامه و السیاسه» آمده است که به دستور خلیفه دوم، امام حسن مجتبی (ع) در شورای شش نفره تعیین خلیفه به عنوان شاهد حضور داشت.
از گزارش‌های مربوط به این دوره آن که هر گاه مردم از عثمان نزد علی(ع) شکایت می‌بردند، او فرزندش حسن را نزد عثمان می‌فرستاد. بنابر نقل بلاذری، در ماجرای شورش مردم در اواخر خلافت عثمان، که به محاصره خانه او و بستن آب بر او و در نهایت کشته شدنش انجامید، امام حسن مجتبی (ع) و برادرش، به دستور امام علی(ع)، در کنار عده‌ای دیگر به محافظت از خانه عثمان پرداختند. به گفته قاضی نعمان مغربی و نویسنده دلائل الامامه، پس از آنکه شورشیان آب را بر عثمان بستند، امام مجتبی(ع) به دستور پدر، به خانه عثمان آب رسانده است.
شهادت امام حسن مجتبی (ع) کریم اهل بیت تسلیت باد
نحوه شهادت امام حسن مجتبی (ع)
معاویه چندین بار قصد بر مسموم کردن امام حسن مجتبی (ع) گرفت و به واسطه‌های پنهان بسیاری متوسل شد. حاکم نیشابوری با سند معتبر از‌ام بکر بنت مسور نقل کرده است که او گفته: « حسن بن علی (علیه‌السّلام) را چندین بار مسموم کردند، لیکن اثر چندانی نگذاشت ولی در آخرین مرتبه سم کبدش (جگرش) را تکه تکه کرد، که بعد از آن سه روز بیش تر زنده نماندند.» در بعضی از نقل ها امام پیش از شهادت چندین بار مسموم شده بود، اما تاثیری بر بدن مبارک ایشان نگذاشته بود. یعقوبی می‌گوید: «امام حسن (علیه‌السّلام) هنگام مرگ به برادرش حسین (علیه‌السّلام) گفت: ای برادر این سومین بار است که مسموم می‌شوم و مانند این بار مسموم نشده‌ام و من امروز می‌میرم پس هرگاه درگذشتم مرا با پیامبر خدا دفن کن چه هیچ‌کس به نزدیکی او سزاوارتر از من نیست مگر آنکه در این کار جلو تورا بگیرند که در آن صورت نباید به‌اندازه حجامتی خونریزی شود.»
یکی از همسران امام مجتبی (علیه‌السّلام) جَعده دختر اشعث، است. به گفته بلاذری جعده با نیرنگ و فریب پدرش به ازدواج امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) درآمد. در قول صحیح و مشهور این است که معاویه با وعده ثروت و ازدواج با یزید، جعده را فریب داد تا شوهرش، امام حسن (علیه‌السّلام) را زهر بدهد و او نیز چنین کرد و بر اثر آن امام به شهادت رسید. طبرسی می گوید معاویه زهر را برای جعده فرستاده بوده است.
به گزارش سَخاوی به نقل از ابن‌عبدالبر، جعده به سبب کینه‌ای که به امام حسن مجتبی (ع) داشت، او را مسموم کرد و این دشمنی با خاندان امام علی (علیه‌السّلام) در میان خانواده‌اش نیز وجود داشته است ؛ چنانکه در روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام) به آن اشاره شده است. ایشان فرمودند: « به راستی که خود اشعث در خون امیرالمؤمنین شرکت جست، و دخترش جعده امام حسن را مسموم کرد، و پسرش (محمد بن اشعث) در خون حسین شرکت جست.» روایاتی در دست است که پایان عمر همه امامان (علیهم‌السّلام) را شهادت (مرگ غیر طبیعی) ذکر کرده اند. از امام حسن (علیه‌السّلام) نقل شده که فرمودند: «مَا مِنَّا اِلَّا مَقْتُولٌ اَوْ مَسْمُومٌ؛ هیچ یک از ما امامان نیست، جز آنکه کشته یا مسموم شود.»
شیخ صدوق از اباصلت هروی نقل می کند: از حضرت امام رضا (علیه‌السّلام) شنیدم که فرمود: «وَ اللَّهِ مَا مِنَّا اِلَّا مَقْتُولٌ شَهِیدٌ؛ به خدا سوگند! نیست از ما مگر کشته شده به شهادت رسیده.» پس از کارگر افتادن زهر، معاویه به وعده مالی که به جعده داده بود وفا کرد، ولی او را به ازدواج یزید در نیاورد و به او گفت که می‌ترسد فرزندش، یزید، را نیز مانند حسن بن علی (علیه‌السّلام) به قتل برساند. در اینجا بود که پیشگوئی امام مجتبی (علیه‌السّلام) درباره اش صادق درآمد که فرموده بود: به خدا قسم معاویه تو را فریب داد و به عهد و پیمانش وفا نخواهد کرد. تو همسری بهتر از من به دست نخواهی یافت.
عاملان قتل امام حسن مجتبی (ع)
منابع زیادی تقریبا اتفاق نظر دارند که قاتل امام حسن مجتبی (ع)، جعده دختر اشعث بن قیس کندی، همسر امام بوده است. اما محرک اصلی و عامل غیر مستقیم شهادت امام حسن مجتبی (ع)، معاویه بود. برطبق تقریبا همه منابع شیعی و دسته‌ای از منابع تسنن، معاویه هنگامی که تصمیم گرفت برای جانشینی فرزندش یزید بیعت بگیرد، صد هزار درهم برای جعده فرستاد و به او وعده داد که اگر امام علیه السلام را مسموم کند او را به ازدواج یزید در می‌آورد. عده ای نیز گفته‌اند که معاویه حتی زهر را نیز برای جعده فرستاد.
برخی منابع دیگر معتقدند که علل قتل امام حسن مجتبی (ع) از سوی جعده، کینه‌ای بوده است که او نسبت به آن حضرت داشت. از یک سو کینه و عداوت جعده نسبت به امام حسن مجتبی (ع) موجب این قتل شده است چنان که در روایتی از امام جعفر صادق علیه السلام نقل است که اشعث بن قیس در قتل امام علی علیه السلام شریک بود؛ دخترش جعده، امام حسن علیه السلام را مسموم کرد و پسرش محمد در قتل امام حسین علیه السلام مشارکت داشته است. از سوی دیگر نیز معاویه که صریحا مفاد صلح‌نامه را زیر پا گذاشته بود و دشمنی با اهل بیت علیهم السّلام را به وضوح آشکار می نمود، برای ولایتعهدی یزید و بیعت گرفتن برای او راه چاره ای جز قتل امام علیه السلام جستجو نمی‌کرد و لذا با فریب دادن جعده که سابقه دشمنی خانوادگی با اهل بیت علیهم السّلام را نیز داشت آن امام بزرگوار را به شهادت رساند.
با این حال نقش مروان بن حکم که طرد شده و ملعون از نظر پیامبر صلی الله علیه و آله بود نیز قابل توجه است. ابن اعثم می گوید زمانی که معاویه تصمیم به قتل امام حسن مجتبی (ع) گرفت، مروان را به سوی مدینه فرستاد و دستمال زهرآلودی به او داد تا آن را به جعده برساند و او را به قتل امام تحریک کند.
تشییع و تدفین امام علیه السلام
بعضی منابع گفته اند که امام حسن علیه السلام به برادرشان امام حسین علیه السلام وصیت کردند که بدن آن حضرت را در کنار مرقد جد بزرگوارشان پیامبر صلی الله علیه و آله دفن کنند. نقل‌های شیعی بیشتر حاکی از آن است که امام علیه السلام وصیت فرمودند که تابوت ایشان را جهت تجدید عهد نزد قبر پیامبر صلی الله علیه و آله ببرند و سپس در کنار قبره جده‌شان فاطمه بنت اسد دفن نمایند. همچنین امام علیه السلام به برادرشان وصیت نمودند هنگام تشییع و دفن ایشان از هرگونه درگیری و خونریزی اجتناب شود به گونه‌ای که حتی به اندازه حجامتی هم خون از کسی ریخته نشود.
در هر صورت بر اساس هر دو نقل، تابوت و بدن مطهر امام حسن مجتبی (ع) به سمت قبر پیامبر صلی الله علیه و آله تشییع شد. مروان بن حکم با مشاهده تشییع تابوت امام حسن مجتبی (ع) همراه با گروهی از بنی امیه سلاح بسته و مانع از دفن بدن امام علیه السلام در کنار قبر پیامبر صلی الله علیه و آله شدند. او گفت چرا باید عثمان در بیرون شهر ولی حسن بن علی در کنار پیامبر دفن شود. در نقل دیگر است که مروان پس از اطلاع از وصیت امام، این موضوع را به معاویه گزارش داد و معاویه از او خواست جلوی این کار را بگیرد.
بعد از مخالفت با دفن امام حسن مجتبی (ع) در حرم نبوی، نزدیک بود میان بنی هاشم و بنی امیه جنگ در بگیرد اما امام حسین علیه السلام بنا بر وصیت برادرش، به واسطه ابن عباس، از درگیری و خونریزی جلوگیری کردند و پیکر مقدس برادر را در قبرستان بقیع در کنار قبر فاطمه بنت اسد به خاک سپردند. در جایی ابن شهر آشوب نقل می‌کند که بنی امیه به سمت جنازه امام علیه السلام تیر پرتاب کردند تا جایی که ۷۰ چوبه تیر به تابوت آویخته شد.
برخی منابع تاریخی گزارش داده اند که بعد از تشییع پیکر امام حسن مجتبی (ع) به سمت بقیع، سعید بن عاص حاکم مدینه به درخواست امام حسین علیه السلام بر بدن امام حسن علیه السلام نماز خواندند. اما با توجه به روایاتی که وارد شده که تجهیز بدن امام فقط از سوی امام ممکن است صحت این خبر مورد خدشه است و یا این که باید آن را حمل بر تقیه کرد.
هنگام تدفین امام، قبرستان بقیع آکنده از جمعیت شد مردم تا یک هفته شبانه روز بر امام علیه السلام گریستند و بازارها را تعطیل کردند.